Leg commerciële loterijen aan banden, maak hun afdracht tot overheidstaak

Opiniestuk door Michael Bruijn is adviseur business analyticus en strategie

Als weldenkend mens moet je niet aan loterijen mee doen. Het reclamespektakel dat ervoor wordt opgevoerd is al reden genoeg om van deelname af te zien, want ook daarvan betaalt de deelnemer immers de rekening. Maar de aanbieders slagen erin om de fata morgana van rijkdom effectief te verkopen. Dat gebeurt door doelgericht en zonder scrupules menselijke zwakheden te bespelen: hebzucht, jaloezie en de oerangst om buiten de kudde te vallen. Stel je voor dat de hele buurt wint en jij niet.

De schaamlap voor de hebberigheid bestaat uit de wettelijke afdracht aan goede doelen, in Nederland 50% van de inleg. Daar eisen de commerciële uitbaters van de loterijen handig de ‘credits’ voor op. In kostbare advertenties in kwaliteitskranten bedanken zij het volk, maar eigenlijk vooral zichzelf, voor al het moois dat er met de opbrengsten van deze moderne aflatenhandel wordt gedaan.

‘Een handvol ongecontroleerde Mandarijnen dicht om de loterijen heen bepaalt waar de opbrengsten naartoe gaan’

Voor de VIP’s organiseren zij klatergouden evenementen waar zij bestuurders van begunstigde goede doelen op het podium bijeendrijven om hen voor de camera tot uitingen van dankbaarheid te dwingen. De filantropie in Nederland is de afgelopen decennia zwaar gecorrumpeerd geraakt door de commerciële kansspelen. Het zou goed zijn als de fondsenwervende instellingen tot bezinning komen en het groezelige geld van de loterijen niet meer aannemen.

Donateurs kunnen dit proces bespoedigen door alleen nog geld over te maken aan instellingen die geen geldstroom uit troebele bron accepteren. Het helpt natuurlijk ook als mensen stoppen met loten kopen en hun inleg voortaan direct aan liefdadigheid doneren. Door het misleidende reclamegeweld van de loterijen aan banden te leggen kan de eerste stap gezet om deze doelen te bereiken.

Mandarijnen

Tot het zo ver is moet de toewijzing van de afdrachten worden aangepakt. De gokbazen spelen hierin namelijk een centrale rol. Een absurde situatie: wettelijk verplichte afdrachten worden zonder tussenkomst van de overheid door een samenstel van private partijen naar eigen goeddunken uitgegeven en vervolgens voor de eigen commerciële profilering aangewend. Het is onbegrijpelijk dat de overheid deze situatie tolereert.

Ook het toezicht op de uitvoering deugt niet. Een handvol ongecontroleerde Mandarijnen dicht om de loterijen heen bepaalt waar de opbrengsten naartoe gaan. In de praktijk zijn dat instellingen die jaarlijks zelf al een bedrag met zes nullen ophalen en waar je als loterij-exploitant qua merknaam mee voor de dag kunt komen. Door geld en publiciteit van de loterijen winnen die filantropische merken verder aan kracht. Dat straalt weer af op de loterijen zelf, en de vicieuze cirkel is een feit. Het gevolg is dat er bij de loterijen en enkele goede doelen een oligopolie ontstaat, een winner-takes-all-concentratie van partijen.

‘Tegelijkertijd wordt er flink geld gestoken in een kleine, willekeurige groep hobbyprojecten van loterijbazen’

Ter illustratie: de Belastingdienst heeft circa 55.000 Algemeen Nut Beogende Instellingen geregistreerd. Volgens zijn jaarverslag van 2017 ondersteunt marktleider Postcode Loterij er 121, oftewel een fractie. En dat terwijl die partij in dat jaar €357 mln. weggaf, ruim 6% van de totaal datzelfde jaar in ons land gedoneerde €5,7 mld. Deze superconcentratie is slecht voor de spreiding van de filantropische euro en voor de innovatiegraad en diversiteit van goede doelen.

Tegelijkertijd wordt er flink geld gestoken in een kleine, willekeurige groep hobbyprojecten. Die bevinden zich vaak dicht bij de persoonlijke interessesfeer en relatiekring van de loterijbazen en hun hofhouding, zoals vaker door de media is belicht. Soms worden de grenzen van de wet opgezocht. Zo berichtte Follow the Money onlangs dat een oprichter van de Postcode Loterij via een gelieerde stichting financiële versterking zou hebben geregeld voor een voetbalclub waarin hij zelf belangen heeft.

Zuiver

Er is een simpele manier om het risico van (de schijn van) belangenverstrengeling bij voorbaat uit te sluiten, en filantropische euro’s rechtvaardiger en doelmatiger te besteden. De overheid moet zelf de afdrachten voor de goede doelen incasseren bij de loterijen en deze vervolgens ook zelf verdelen over filantropisch Nederland. Bijvoorbeeld door middelen toe te voegen aan de begroting van relevante, parlementair gecontroleerde departementen. Ondersteun alle ANBI’s met een vaste toelage, een starterspremie voor nieuwe instellingen, tegemoetkoming in accountantskosten of subsidie van opleidingen voor bestuurders. Ook kan de fiscale aftrekbaarheid van giften aan goede doelen worden verruimd. Zo wordt zuivere liefdadigheid gestimuleerd: persoonlijker, onbaatzuchtiger en in stilte.